KSEEB 10TH SS 1. युरोपियनांचे भारतात आगमन
CLASS - 10
MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - SOCIAL SCIENCE
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
IMP NOTES AND MODEL ANSWERS
नमुना प्रश्नोत्तरे
📘 प्रकरण 1 – युरोपियनांचे भारतात आगमन
📘 प्रस्तावना –
भारताचा इतिहास हा फार प्राचीन आणि समृद्ध आहे. खूप
वर्षांपूर्वीपासून भारत हे मसाले, कापड, रत्नं, सुगंधी
द्रव्यं यासाठी प्रसिद्ध होतं. या गोष्टी मिळवण्यासाठी युरोपियन देशांना भारताशी
व्यापार करायचा होता. चला तर मग पाहूया, युरोपियन देश कसे भारतात आले आणि काय घडले!
🛳 भारत आणि युरोपमधील प्राचीन व्यापारी संबंध
भारत आणि युरोप
यांच्यात खूप आधीपासूनच व्यापार सुरू होता. भारतात तयार होणारे मसाले जसे मिरी, लवंग, दालचिनी
यांना युरोपमध्ये खूप मागणी होती. हे सर्व माल आधी अरब व्यापारी कॉन्स्टंटिनोपल
(आजचे इस्तंबूल) या शहरात नेत असत. तिथून इटलीचे व्यापारी तो माल विकत घेऊन
युरोपभर विकत असत.
🔒 कॉन्स्टंटिनोपलचा पाडाव आणि नवीन मार्गाचा शोध
1453 मध्ये तुर्कांनी कॉन्स्टंटिनोपल जिंकले आणि व्यापारी मार्ग
बंद पाडले. यामुळे युरोपियन देशांना भारतात येण्यासाठी नवीन जलमार्ग शोधावा लागला.
या शोधात वास्को-द-गामा नावाच्या पोर्तुगीज खलाशाने 1498 मध्ये भारताच्या काप्पडू बंदरात प्रवेश केला. हा मार्ग खूप
महत्त्वाचा ठरला.
🚢 युरोपियन कंपन्यांचे भारतात आगमन
1. पोर्तुगीज (Portuguese)
भारतात सर्वात
आधी आले आणि सर्वात शेवटी गेले. त्यांनी गोवा काबीज करून आपले मुख्य ठिकाण बनवले. 'ब्लू वॉटर पॉलिसी' अंतर्गत त्यांनी समुद्रावर वर्चस्व प्रस्थापित केले.
2. डच (Dutch)
डच लोक
हॉलंडमधील होते. त्यांनी 1602 मध्ये डच
ईस्ट इंडिया कंपनी सुरू केली. सुरत, कोचीन, मच्छलीपट्टण
अशा ठिकाणी वखारी स्थापन केल्या.
माहिती टिप: वखार म्हणजे व्यापारी माल ठेवण्याचे गोदाम.
डचांचा पराभव – मार्तंड वर्मा नावाच्या राजाने डच लोकांचा पराभव केला आणि
त्यांच्या प्रभावाला आळा बसला.
3. इंग्रज (British)
1600
मध्ये इंग्लंडच्या राणी एलिझाबेथने ईस्ट इंडिया कंपनीला
व्यापाराची परवानगी दिली. इंग्रजांनी सुरत, मद्रास, मुंबई
आणि कलकत्ता येथे केंद्रे स्थापन केली आणि पुढे संपूर्ण भारतावर राज्य केले.
4. फ्रेंच (French)
फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनीने 1664 मध्ये सुरुवात केली. त्यांनी पाँडिचेरी (पुडुचेरी), माहे, करैकल, चंद्रनगर येथे वखारी स्थापल्या. डुप्ले या अधिकाऱ्याच्या
नेतृत्त्वाखाली त्यांनी दक्षिण भारतात प्रभाव वाढवण्याचा प्रयत्न केला.
⚔️ इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यातील संघर्ष – कार्नाटिक युद्धे
भारतात सत्ता मिळवण्यासाठी इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यात तीन
कार्नाटिक युद्धे झाली.
1. पहिले कार्नाटिक
युद्ध (1746-1748)
फ्रेंचांनी मद्रास जिंकले, पण शेवटी इंग्रजांनी ते परत मिळवले.
2. दुसरे कार्नाटिक
युद्ध (1749-1754)
चंदासाहेब आणि फ्रेंच विरुद्ध महंमद अली आणि इंग्रज. इंग्रज
जिंकले.
3. तिसरे कार्नाटिक
युद्ध (1756-1763)
इंग्रजांनी फ्रेंचांच्या शेवटच्या ताकदीवरही विजय मिळवला
आणि भारतात त्यांचे वर्चस्व निर्माण झाले.
📜 महत्त्वाच्या ऐतिहासिक घटना:
1.
1453 – कॉन्स्टंटिनोपलचा
पाडाव (तुर्कांकडून)
2.
1498 – वास्को-द-गामाचे
भारतात आगमन
3.
1600 – इंग्रज
ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना
4.
1602 – डच
ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना
5.
1664 – फ्रेंच
ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना
6.
1741 – मार्तंड
वर्माने डचांचा पराभव केला
7.
1746–1748 – पहिले कार्नाटिक युद्ध
8.
1749–1754 – दुसरे कार्नाटिक युद्ध
9.
1757 – प्लासीची
लढाई
10. 1764 – बक्सारची लढाई
11. 1765 – बंगालचे 'दिवाणी हक्क' इंग्रजांना मिळाली
12. दुहेरी राज्यव्यवस्थेची सुरुवात – रॉबर्ट क्लाईव्हकडून
✏️ स्वाध्याय -
I. रिकाम्या जागा भरा:
1.
1453 मध्ये
अॅटोमन तुर्कांनी कॉन्स्टंटिनोपल
शहर काबीज केले.
2.
भारत व
युरोपमधील नवीन जलमार्ग वास्को-द-गामा
यांनी शोधून काढला.
3.
1741 मध्ये
डचांनी मार्तंड वर्मा
यांच्याशी युद्धाची घोषणा केली.
4.
भारतामधील
फ्रेंचांची राजधानी पाँडिचेरी
(पुदुच्चेरी) ही होती.
5.
1757 मध्ये
रॉबर्ट क्लाईव्ह याने सिराज उद्दौला बरोबर प्लासी येथे लढाई केली.
6.
ईस्ट इंडिया
कंपनीला बंगालमधील 'दिवाणी हक्क' शाह आलम दुसरा यांनी दिले.
7.
बंगालमध्ये
रॉबर्ट क्लाईव्ह यांनी 'दुहेरी
राज्यव्यवस्था' सुरू केली.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूहामध्ये चर्चा करून लिहा :
८: मध्ययुगात भारत व युरोप यांच्यातील व्यापार कसा चालत असे?
उत्तर - मध्ययुगात
भारत आणि युरोपमध्ये व्यापारी संबंध खूप जुने होते. भारतात तयार होणाऱ्या
मसाल्यांना – जसे की मिरी, दालचिनी, लवंग, सुंठ
– यांना युरोपमध्ये मोठी मागणी होती. अरब व्यापारी भारतातील माल कॉन्स्टँटिनोपल या
शहरात घेऊन जात असत.तिथून इटलीचे व्यापारी तो माल खरेदी करून युरोपात विकत असत.
त्यामुळे कॉन्स्टँटिनोपल हे व्यापाराचे प्रमुख केंद्र बनले होते. आशियामधील
व्यापारावर अरबांचा ताबा होता आणि युरोपात इटलीच्या व्यापार्‍यांची मक्तेदारी
होती.
९:
भारताकडे येणारा नवीन जलमार्ग का शोधावा लागला याबद्दल चर्चा करा.
उत्तर - 1453 मध्ये तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल जिंकून घेतले. यामुळे युरोप
आणि भारतातील जुन्या व्यापार मार्गांवर तुर्कांचा ताबा आला. तुर्कांनी या मार्गावर
जास्त कर लावले, त्यामुळे व्यापार महाग
झाला. म्हणूनच युरोपातील देशांनी भारताकडे येण्यासाठी नवीन सागरी मार्ग शोधायला
सुरुवात केली. यामध्ये वास्को-द-गामा यशस्वी झाला. तो 1498 मध्ये भारतात 'काप्पडू' येथे
पोहोचला. यामुळे युरोप आणि भारत यांच्यातील व्यापार पुन्हा सुरू झाला.
प्रश्न १०: भारतात व्यापारासाठी आलेल्या युरोपियनांची यादी
करा.
उत्तर - भारतामध्ये
व्यापारासाठी खालील युरोपियन आले होते:
1.
पोर्तुगीज – 1498 मध्ये वास्को-द-गामा भारतात आला.
2.
डच
(नेदरलँडचे व्यापारी) – 1602 मध्ये
भारतात आले.
3.
इंग्रज – 1600 मध्ये इंग्रज ईस्ट इंडिया कंपनी स्थापन झाली.
4.
फ्रेंच – 1664 मध्ये फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी सुरू झाली.
प्रश्न ११: मार्तंड वर्माने डचांना कसा शह दिला स्पष्ट करा.
उत्तर - मार्तंड
वर्मा हा त्रावणकोरचा राजा होता. डच लोक काळ्या मिरीवर नियंत्रण ठेवू पाहत होते.
मार्तंड वर्माने राजधानी तिरुअनंतपुरम येथे हलवली आणि डचांवर हल्ला केला. 1741 मध्ये त्याने डच सैन्याचा पराभव केला. शेवटी 1753 मध्ये झालेल्या करारानुसार डचांनी त्रावणकोरला सर्व अधिकार
दिले. त्यामुळे डचांची भारतातील सत्ता कमी झाली.
प्रश्न १२: दुसऱ्या कार्नाटिक युद्धाचे वर्णन करा.
उत्तर - दुसरे
कार्नाटिक युद्ध 1749 ते 1754 मध्ये झाले. या युद्धात इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यात सत्ता
मिळवण्यासाठी संघर्ष झाला. फ्रेंचांनी चंदासाहेब आणि सलाबत जंग यांना पाठिंबा दिला, तर इंग्रजांनी महंमद अली आणि नासीर जंग यांना. इंग्रज
अधिकारी रॉबर्ट क्लाईव्ह याने फ्रेंचांच्या सैन्याला पराभूत केले. या युद्धात
इंग्रज जिंकले आणि भारतात त्यांची सत्ता वाढली.
प्रश्न १३: प्लासीच्या लढाईची कारणे व परिणाम लिहा.
कारणे:
1.
सिराजउद्दौलाने
इंग्रजांच्या सुतनुती वखारीवर हल्ला केला.
2.
इंग्रजांनी
नवाबविरुद्ध कट रचला.
3.
मीर जाफर, नवाबाचा सेनापती, इंग्रजांशी मिळाला.
परिणाम:
1.
इंग्रजांनी
सिराजउद्दौला याचा पराभव केला.
2.
मीर जाफर
बंगालचा नवाब झाला.
3.
इंग्रजांना
बंगालवर प्रत्यक्ष नियंत्रण मिळाले.
प्रश्न १४: बक्सारच्या लढाईचे कोणते परिणाम झाले?
उत्तर - बक्सारची लढाई 1764 मध्ये झाली. या लढाईत इंग्रजांनी मीर कासिम, शाह आलम (मुघल सम्राट), आणि अवधचा नवाब यांच्यावर विजय मिळवला.
परिणाम:
1.
इंग्रजांनी
बंगाल,
बिहार, आणि
ओडिशावर वसुलीचा अधिकार मिळवला.
2.
कंपनीचे
प्रशासनिक व आर्थिक सामर्थ्य वाढले.
3.
भारतात
इंग्रजांची सत्ता मजबूत झाली.
सरावासाठी अधिक प्रश्न
1 गुण प्रश्न व उत्तरे -
1.
प्रश्न:
भारतात सर्वात प्रथम कोणते युरोपियन व्यापारी आले?
उत्तर: पोर्तुगीज
2.
प्रश्न:
वास्को-द-गामा कोणत्या देशाचा होता?
उत्तर: पोर्तुगाल
3.
प्रश्न:
वास्को-द-गामा भारतात कोणत्या ठिकाणी उतरला?
उत्तर: काप्पड (कालिकतजवळ)
4.
प्रश्न:
वास्को-द-गामा भारतात कोणत्या वर्षी आला?
उत्तर: 1498
5.
प्रश्न: 'निळ्या पाण्याचे धोरण' कोणी अमलात आणले?
उत्तर: फ्रान्सिस्को द अल्मेडा
6.
प्रश्न:
गोवा कोणी जिंकून घेतले?
उत्तर: अल्फान्सो द अल्बुकर्क
7.
प्रश्न:
डच ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना कधी झाली?
उत्तर: 1602
8.
प्रश्न:
इंग्रजांनी पहिली वखार भारतात कुठे स्थापन केली?
उत्तर: सुरत
9.
प्रश्न:
सर थॉमस रो को whose दरबारात गेला होता?
उत्तर: मुघल सम्राट जहांगीर
10. प्रश्न: इंग्रजांनी 'फोर्ट सेंट जॉर्ज' कुठे बांधला?
उत्तर: मद्रास
11. प्रश्न: 'फोर्ट विल्यम' कोठे बांधला गेला?
उत्तर: कलकत्ता
12. प्रश्न: फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना कधी झाली?
उत्तर: 1664
13. प्रश्न: पाँडिचेरी ही कोणत्या युरोपियन राष्ट्राची राजधानी होती?
उत्तर: फ्रेंच
14. प्रश्न: डुप्ले कोणत्या देशाचा गव्हर्नर होता?
उत्तर: फ्रान्स
15. प्रश्न: कार्नाटिक युद्धे कोणकोणत्या दोन राष्ट्रांमध्ये झाली?
उत्तर: इंग्रज आणि फ्रेंच
16. प्रश्न: पहिले कार्नाटिक युद्ध कोणत्या वर्षी सुरू झाले?
उत्तर: 1746
17. प्रश्न: दुसऱ्या कार्नाटिक युद्धात चंदासाहेबाचा पराभव कोणी केला?
उत्तर: रॉबर्ट क्लाईव्ह
18. प्रश्न: तिसऱ्या कार्नाटिक युद्धात कोणता किल्ला निर्णायक ठरला?
उत्तर: वांदिवॉशचा किल्ला
19. प्रश्न: 1453 मध्ये कॉन्स्टँटिनोपल शहर कोणी जिंकून घेतले?
उत्तर: ऑटोमन तुर्कांनी
20. प्रश्न: 'सुवेझ कालवा' कधी तयार झाला?
उत्तर: 1869
पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास
चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.
